تعریف بیماری آلزایمر
بیماری آلزایمر (به انگلیسی: Alzheimer’s disease) یک بیماری زوال عصبی است که معمولا به کندی آغاز میشود و به تدریج رو به وخامت میرود. این بیماری علاجناپذیر را اولین بار یک روانپزشک و پاتولوژیست آلمانی به نام آلویز آلزایمر در سال ۱۹۰۶ میلادی توصیف کرد. آلزایمر علت بروز ۶۰ تا ۷۰٪ موارد دمانس است. رایجترین علامت ابتدایی این بیماری، اختلال در حافظه کوتاهمدت و مشکل در به یاد آوردن اتفاقات اخیر است. با پیشرفت بیماری آلزایمر، علائم آن میتواند شامل مشکلات زبانی، مشکل در آگاهی از موقعیت (گمشدن)، نوسان خلقی، از دست دادن انگیزه، اهمال و بیتوجهی نسبت به خود و مشکلات رفتاری باشد. این بیماری بسیاری از خصوصیات رفتاری و هیجانی افراد را نیز تحت تاثیر قرار داده و سبب بروز ناراحتیهایی از قبیل علائم افسردگی (شامل فقدان احساس لذت، بیقراری، افسردگی، کاهش اشتها و وزن، عدم وجود تمرکز و احساس گناه)، علائم روانی (شامل توهم، هذیان و سوءظن) و نیز رفتارهایی مثل آشفتگی، سرگردانی، پرخاشگری و خشونت در این بیماران میشود. با وخیمشدن آلزایمر، بیمار معمولا از خانواده و جامعه کنارهگیری میکند. بهتدریج فعالیتهای بدنی از دست میرود که در نهایت منجر به مرگ میشود. هرچند سرعت پیشرفت آلزایمر میتواند متفاوت باشد اما امید به زندگی معمول پس از تشخیص بیماری، ۳ تا ۹ سال است.
علائم بیماری آلزایمر
روند بیماری آلزایمر را معمولا در سه مرحله توصیف میکنند که درخصوص مشکلات شناختی و کارکردی، الگویی پیشرونده دارد. این سه مرحله عبارتند از: اولیه یا خفیف، میانه یا متوسط، و متاخر یا شدید. بیماری آلزایمر، قسمت هیپوکامپ مغز را هدف میگیرد که با حافظه مرتبط است و به همین دلیل علائم اولیه این بیماری، نقص حافظه است و با پیشرفت بیماری، نقص حافظه شدت میگیرد.
مرحله اولیه
در افراد مبتلا به آلزایمر، نقص فزاینده یادگیری و حافظه در نهایت منجر به تشخیص قطعی بیماری میشود. در درصد کمی از مبتلایان، مشکلات دز زبان، کارکردهای اجرایی، ادراک (ادراکپریشی) یا انجام حرکات (آپراکسی) شاخصتر از مشکل حافظه هستند. آلزایمر تمام قابلیتهای حافظه را به یک اندازه تحت تاثیر قرار نمیدهد. خاطرات قدیمیتر از زندگی فرد (حافظه رویدادی)، آموختهها (حافظه معنایی) و حافظه ناآشکار (حافظه بدن در مورد نحوه انجام کارها مثلا استفاده از قاشق و چنگال یا نوشیدن از لیوان) آسیب نسبتا کمتری میبینند.
مرحله میانه
زوال پیشرونده کارکردهای مغز در این بیماری باعث میشود که بیمار بعد از مدتی دیگر قادر نباشد رایجترین کارهای روزمره را انجام بدهد. به دلیل ضعف در به یاد آوردن واژگان (نامپریشی)، مشکلات گفتاری بیمار مشهود میشود و باعث میشود فرد در جایگزینی کلمات به مشکل بربخورد (پارافازیا). مهارتهای خواندن و نوشتن به مرور از دست میروند.ترتیب حرکات پیچیده بدن با گذشت زمان و پیشرفت بیماری کاهش مییابد و به همین دلیل خطر افتادن بیمار بالا میرود.[۳۰] طی این مرحله، مشکلات حافظه بدتر میشود و ممکن است بیمار اقوام نزدیک خود را نشناسد. نقص حافظه بلندمدت نیز آغاز میشود.
مغز طبیعی در سمت چپ و مغز فرد مبتلا به مراحل آخر آلزایمر در سمت راست
مرحله آخر
در مرحله نهایی و شدید آلزایمر، بیمار کاملا به مراقبان خود وابسته میشود. قابلیتهای زبانی محدود به عبارات ساده و حتی کلمات میشود و در نهایت بیمار توان سخنگفتن را از دست میدهد. علیرغم از بین رفتن تواناییهای زبانی، اغلب بیماران میتوانند سیگنالهای عاطفی را دریافت کرده و بازگردانند. هرچند پرخاشگری ممکن است در این مرحله نیز وجود داشته باشد اما بیتفاوتی شدید و خستگی مفرط به مراتب شایعترند. بیمار در نهایت قادر نخواهد بود حتی سادهترین کارها را مستقلا انجام بدهد؛ توده عضلات و تواناییهای حرکتی بیمار به حدی کاهش پیدا میکند که بیمار زمینگیر میشود و قادر به تغذیه نیست. علت مرگ در این مرحله از بیماری اغلب عاملی بیرونی است مثل عفونت زخم بستر یا سینهپهلو، و نه خود بیماری آلزایمر.
تغییرات رفتاری و روانی-روانشناختی بیمار مشهودتر میشود که رایجترین نشانههای آن سرگردانی و پرسهزنی، کجخلقی و زودرنجی، تغییرات عاطفی منجر به گریستن، برونریزیهای ناگهانی پرخاشگری یا مقاومت در برابر مراقبت دیگران است. نوع خاصی از سرگردانی و بیقراری به نام Sundowning نیز ممکن است بروز کند. حدود ۳۰ درصد مبتلایان آلزایمر دچار اختلال تعیین هویت و دیگر اختلالات توهمی میشوند. بیمار درک نسبت به پیشرفت بیماری و محدودیتهای ناشی از آن را از دست میدهد (انوسوگنوزیا). ممکن است بیاختیاری ادرار ایجاد شود. این علائم برای خانواده و مراقبان بیمار استرس زیادی ایجاد میکند که این استرس را میتوان با انتقال بیمار از منزل به آسایشگاه کاهش داد.
مشکلات زبانی در این بیماری عمدتا به شکل کاهش دایره واژگان و فصاحت بروز میکند و منجر به ضعف در مهارتهای شفاهی و کتبی زبان میشود. در این مرحله، بیمار معمولا قادر است ایدههای اساسی را به قدر کافی منتقل کند. بیمار میتواند حرکاتی مثل نوشتن، نقاشی کردن، لباس پوشیدن و غیره را انجام بدهد اما ممکن است در هماهنگی و برنامهریزی برخی حرکات دچار مشکل شود (آپراکسی) که البته چندان محسوس نیست. با پیشرفت بیماری، مبتلایان آلزایمر اغلب میتوانند بسیاری از کارها را مستقلا انجام بدهند اما در فعالیتهایی که نیازمند توانایی شناختی بالاست، ممکن است نیاز به کمک یا نظارت داشته باشند.
علت بیماری آلزایمر
بیماری آلزایمر هنگامی رخ میدهد که مقادیر غیرطبیعی آمیلوئید بتا به صورت خارجسلولی در قالب پلاک آمیلوئیدی و پروتئین تاو، و بهصورت داخلسلولی در قالب تودههای نوروفیبریلار در مغز ایجاد میشود و بر عملکرد عصبی و ارتباطات مغز تاثیر میگذارد و منجر به نابودی تدریجی عملکرد مغز میشود. این تغییر در توانایی پاکسازی پروتئین (اتوفاژی) مربوط به سن است، توسط کلسترول تنظیم میشود و با دیگر بیماریهای زوال عصبی نیز مرتبط است.
علت اغلب موارد آلزایمر هنوز عمدتا ناشناخته است، به جز ۱ تا ۲ درصد موارد که در آنها تفاوتهای ژنتیک تعیینکننده شناسایی شده است. تاکنون چندین فرضیه مختلف برای توضیح علت شکلگیری این بیماری مطرح شده است.
ژنتیک
فقط ۱ تا ۲ درصد موارد آلزایمر موروثی است. این موارد به عنوان ظهور زودرس و خانوادگی آلزایمر شناخته میشود که در سن بسیار پایین ظاهر میشود و سرعت پیشرفت بالاتری هم دارد.
جهش اوساکا
تحقیق بر روی بیماری آلزایمر خانوادگی در یک خاندان ژاپنی، نشان داد که میان حذف رمز ۶۹۳ پروتئین پیشساز آمیلوئید بتا (APP) و ایجاد آلزایمر ارتباط وجود دارد.
فرضیه کولینرژیک
قدیمیترین فرضیه که اغلب درمانهای دارویی مبتنی بر آن هستند، فرضیه کولینرژیک است که میگوید آلزایمر به علت کاهش سنتز ناقلهای عصبی استیلکولین ایجاد میشود.
فرضیه آمیلوئید
در فرضیه آمیلوئید (۱۹۹۱) این موضوع مطرح میشود که تجمع آمیلوئید بتای (Aβ) خارجسلولی، علت اصلی آلزایمر است.
فرضیه تاو
در بیماری آلزایمر، تغییرات پروتئین تاو باعث تجزیه ریزلولههای سلولهای مغز میشود. فرضیه تاو پیشنهاد میکند که نابهنجاریهای پروتئین تاو باعث شروع حرکت آبشاری بیماری آلزایمر میشود.
فرضیه التهاب
در برخی از تحقیقات اشاره شده که کژتابی آمیلوئید بتا و پروتئین تاو منجر به ایجاد استرس اکسیداتیو و در نتیجه التهاب مزمن میشود و با پاتولوژی آلزایمر مرتبط است.
درمان بیماری آلزایمر
در حال حاضر درمان بیماری آلزایمر بیشتر شامل درمانهای علامتی، درمان اختلالات رفتاری و داروهای کاهنده سیر پیشرفت بیماری است.
گرچه هنوز درمانی برای بیماری آلزایمر وجود ندارد اما با استفاده از داروها میتوان سرعت پیشرفت بیماری را کند کرد و از شدت اختلال حافظه و مشکلات رفتاری بیمار کاست. داروهای مورد تأیید برای بیماری آلزایمر شامل موارد زیر است.
داروهای آرامبخش و ضد جنون: اگر با روشهای غیر دارویی نتوان رفتارهای آزاردهنده، بیقراری و پرخاشگری بیمار را کمتر کرد میتوان از داروهای جدید ضد جنون مثل اولانزاپین، کوئنتیاپین و ریسپریدون استفاده کرد. گاهی اوقات افسردگی سبب پرخاشگری بیمار است که با استفاده از داروهای ضد افسردگی مثل فلوکستین میتوان آن را درمان کرد.
داروهای ضد کولین استراز: در بیماری آلزایمر مقدار استیل کولین که یکی از واسطههایی شیمیایی مداخله گر در حافظهاست کم میشود. داروهای مختلفی برای افزایش مقدار استیل کولین پایانههای عصبی استفاده میشوند از جمله ریواستیگمین (Exelon)، دانپزیل (Aricept)، و گالانتامین (Razadyne). این داروها سبب بهبود حافظه، عملکرد شناختی و عملکرد اجتماعی بیمار میشوند. این داروها تا حدودی رفتارهای غیرطبیعی بیمار را نیز اصلاح میکنند. مشکل عمده این داروها عوارض گوارشی، تهوع، استفراغ، دل پیچه و اسهال است که با افزایش تدریجی دارو، مصرف همراه صبحانه و شام و با مایعات یا آب میوه از شدت عوارض کاسته میشود.
ممانتین(Ebixa, Namenda): داروی دیگری که در درمان موارد متوسط تا شدید بیماری آلزایمر استفاده میشود و تا حدودی هم اثرات محافظتی بر روی سلولهای مغزی دارد ممانتین است. این دارو نیز سبب بهتر شدن توانایی شناختی و حافظه بیمار میشود. گیجی و منگی مهمترین عوارض این دارو هستند. دارو را میتوان همراه با غذا مصرف کرد. داروهایی که اثر بخشی آنها به تأیید نرسیدهاست: داروها مختلف شیمیایی و گیاهی وجود دارند که بر اساس برخی مطالعات برای بیماری آلزایمر توصیه شدهاند اما اثر بخشی آنها هنوز به تأیید نرسیدهاست. ویتامینها مثل ویتامینE، ویتامینهای گروه ب، امگا ۳، استروژن، جینکوبیلوبا، داروهای ضد التهاب مثل بروفن از این دسته داروها هستند. رژیم غذایی سالم شامل مصرف روزانه سبزی و میوه و کاهش مصرف چربیهای اشباع به علاوه مصرف مناسب مواد غذایی حاوی ویتامینهای «آ، سی و ای» یکی از راههای مهم پیشگیری از آلزایمر است.
اخیراً محققان آمریکایی با بررسی نتایج یک پژوهش دریافتهاند که داروهای فشار خون که برای درمان بیماران مبتلا به فشار خون بالا استفاده میشود، خطر بروز آلزایمر را در افراد کاهش میدهد. این احتمال وجود دارد که فشار خون بالا اثر حفاظتی داشته باشد یا ممکن است چیزی که افراد مبتلا به فشار خون بالا اغلب در معرض آن قرار میگیرند مانند داروهای فشار خون از آنها در برابر ابتلا به آلزایمر محافظت میکند.
پیشگیری و تشخیص بیماری آلزایمر
هنوز راه ثابت شدهای برای جلوگیری از ابتلاء به آلزایمر وجودندارد، چراکه عامل یا عوامل اصلی این بیماری ناشناخته است. پژوهشها نشان میدهند که دیابت و هر بیماری دیگری که بر قند خون تأثیر داشته باشد، در عملکرد مغز و سیستم اعصاب اختلال وارد میکند. افزایش قند خون، سبب افزایش سطح آمیلوئید بتا در بدن بیمار میشود. آمیلوئید بتا نشان دهنده پپتیدهایی از اسید آمینه هستند که مهمترین جزء پلاکهای آمیولوئید در مغز بیماران مبتلا به آلزایمر بهشمار میآیند. با اینحال یکی از بهترین راههایی که امروزه برای پیشگیری از ابتلاء به آلزایمر بیان میشود، همان راههایی است که برای کاهش خطر ابتلاء به بیماریهای قلبی بیان میشوند.[نیازمند منبع] کنترل موارد مهمی که بر سلامت قلب تأثیر دارد، مانند، فشارخون بالا، چاقی و دیابت ممکناست بتواند به پیشگیری از ابتلاء به آلزایمر کمک کند. افزایش تحرک و فعالیت جسمی، روابط اجتماعی و رژیم غذایی سالم میتواند، خطر ابتلاء به آلزایمر را کاهش دهد.[نیازمند منبع] برای پیشگیری، استفاده از ذهن مثل یادگیری دو زبان و حل جدول، معاشرت با دیگران، انتخاب زندگی سالم، کنترل کلسترول، جلوگیری از چاقی، تغذیه سالم، مصرف امگا ۳ و ماهی، ورزش کردن و توجه به فشار و قند و پیشگیری از ضربه سر کمک کننده است. بیماری لثه میتواند مشکل حافظه در بیماران آلزایمری را تشدید کند.محققین دریافته اند زوال عقل در افرادی که توامان آلزایمر و بیماری لثه دارند سریعتر است. پیشرفت آلزایمر ناشی از التهاب حاصل از افزایش سلولهای ایمنی موسوم به میکروگلیا در مغز است و در صورت جلوگیری از این التهاب، پیشرفت بیماری متوقف میشود. نتایج یک تحقیق نشان میدهد توقف تولید سلولهای ایمنی جدید در مغز میتواند اختلال حافظه را که در بیماری آلزایمر مشاهده میشود، کاهش دهد.
راههای تشخیص
چنانچه شخص ۴ یا ۵ نشانه زیر را داشته باشد، باید به پزشک مراجعه کند.
- اختلال حافظه که فعالیتهای روزانه را دچار اشکال میکند.
- مشکلات در انجام کارهای عادی مثلاً فراموش میکند، غذا بپزد
- ضعف بیان و استفاده از کلمات نامناسب برای صحبت کردن
- گم کردن زمان مکان مثلاً روز و شب
- کاهش قضاوت (اختلال در تصمیمگیری)
- اختلال تفکر ذهنی (حسابهای مالی – ارقام)
- جابهجا گذاشتن اجسام مثلاً ساعت را روی گاز میگذارد
- تغییرات در حالت و رفتار (خنده – گریه – عصبانیت)
- انگیزه را از دست میدهند و بیتوجه میشوند
- تغییر شخصیت (منزوی شدن – عصبانی شدن)
اخیراً محققان کالج لندن در انگلستان موفق به شناسایی پروتئینی در خون شدهاند که عامل توسعه اختلال شناختی است و بسیار قبل تر از مشاهده علایم آلزایمر، میتواند بیماری را پیشبینی کند. نتایج این پژوهش که روی بیش از یکهزار پروتئین خونی در ۲۱۲ داوطلب صورت گرفتهاست، نشان میدهد که پروتئین MAPKAPK5 در خون افرادی که به آلزایمر مبتلا میشوند، کمتر از افراد عادی است.
یکی دیگر از روشهای جدید تشخیص زودهنگام آلزایمر از طریق بزاق است. با بررسی سطح هورمون استرس در بزاق میتوان احتمال آلزایمر و زوال عقل در سالمندان را تشخیص داد.
نوع فرعی زوال عقل:
با آغاز زودرس: اگر آغاز آن در ۱۵ سالگی یا پایینتر است.
با آغاز دیررس: اگر آغاز آن پس از ۱۵ سالگی است.