تعریف بیماری
سرطان نوعی بیماری است که در آن، برخی از سلول های بدن بدون توقف شروع به تقسیم شدن می کنند و به بافت های اطراف گسترش می یابند. سرطان می تواند از هر جای بدن انسان شروع شود که از تریلیون ها سلول ساخته شده است. در حالت نرمال، سلول های بدن رشد می کنند و تقسیم می شوند تا سلول های جدیدی را تشکیل دهند که بدن به آنها نیازمند است. هنگامی که سلول ها پیر می شوند یا آسیب می بینند، آنها می میرند و سلول های جدید جای آنها را می گیرند. هنگامی که سرطان بروز می کند، این روند در هم می شکند و سلول های پیر و آسیب دیده، در حالی که باید بمیرند، زنده می مانند. این سلول های اضافی می توانند بدون توقف تقسیم شوند و ممکن است منجر به تشکیل تومورها شوند.
بسیاری از سرطان ها تومورهای جامد را تشکیل می دهند که توده ای از بافت هستند. سرطان خون، مانند لوسمی ها، تومورهای جامد ایجاد نمی کنند. تومورهای سرطانی بدخیم هستند، به این معنی که می توانند به بافت های مجاور گسترش یافته یا حمله کنند. علاوه بر این، برخی از سلول های سرطانی می توانند از طریق خون یا سیستم لنفاوی به نقاط دوردست بدن سفر کرده و تومورهای جدیدی را به دور از تومور اصلی تشکیل دهند.
برخلاف تومورهای بدخیم، تومورهای خوش خیم به بافت های مجاور گسترش نمی یابند. با این حال، تومورهای خوش خیم در برخی موارد ممکن است بسیار بزرگ باشند و اگر برداشته شوند، معمولاً دوباره رشد نخواهند کرد. در حالی که تومورهای بدخیم ممکن است دوباره رشد کنند.
سلول های سرطانی از جهاتی با سلول های سالم تفاوت دارند که به آنها اجازه می دهند از کنترل خارج شده و تهاجمی شوند. مهم ترین تفاوت سلول های سرطانی و سلول های سالم این است که سلول های سرطانی نسبت به سلول های سالم، کمتر تخصصی هستند. یعنی، در حالی که سلول های سالم به صورت نوع مشخصی از سلول ها با عملکرد و قابلیت خاص رشد می کنند، سلول های سرطانی اینچنین نیستند. این یکی از دلایلی است که سبب می شود سلول های سرطانی، برخلاف سلول های سالم، به تقسیم شدن بدون توقف ادامه دهند.
علاوه بر این، سلول های سرطانی سیگنال های مربوط به توقف تقسیم سلول ها یا مرگ برنامه ریزی شده سلول ها (آپوپتوز) را نادیده می گیرند. در حالی که بدن برای رهایی از شر سلول هایی که به آنها نیازی ندارد، نیاز به توجه به این سیگنال ها دارد.
سلول های سرطانی ممکن است بتوانند سلول های سالم، مولکول ها و رگ های خونی که یک تومور را احاطه کرده اند و به آن تغذیه می رسانند (ریزمحیط) را تحت تأثیر قرار دهند. اغلب سلول های سرطانی قادر به نادیده گرفتن سیستم ایمنی، شبکه ای از ارگان ها، بافت ها و سلول های مشخص که از بدن در برابر عفونت ها و سایر شرایط محافظت می کنند، هستند. اگر چه سیستم ایمنی به طور طبیعی سلول های غیرطبیعی یا آسیب دیده را از بدن حذف می نماید، برخی سلول های سرطانی خود را از سیستم ایمنی مخفی نگه می دارند. تومورها می توانند از سیستم ایمنی بدن برای زنده ماندن و رشد خود استفاده نمایند.
علائم بیماری
علائم و نشانه‌های سرطان را بشناسیم
سرطان‌ها علائم یکسانی ندارند، برای مثال علائم سرطان بیضه با علائم سرطان دهانه رحم متفاوت است. با این‌حال، برخی از علائم مشترک میان سرطان‌ها را می‌توان به عنوان نشانه‌های سرطان در نظر گرفت:
سرفه مداوم و طولانی
گرفتگی صدا
ضعف عضلات
تغییر رنگ ادرار
وجود خون در مدفوع
کاهش وزن
درد استخوان
خستگی مداوم
وجود توده یا برآمدگی در سینه و بیضه
درد شدید در معده
گفتنی است که هیچ‌یک از موارد بالا را نمی‌توان به تنهایی نشانه سرطان دانست، اما اگر چند مورد از موارد بالا را داریم، بهتر است به پزشک مراجعه کنیم.
آزمایش‌ها و روش‌های تشخیص سرطان
یکی از روش‌های تشخیص به‌موقع سرطان، روش «غربالگری» است. این روش به‌ویژه در درمان زودهنگام سرطان رحم، سرطان کولورکتال و سرطان سینه نقش بسزایی دارد.
غربالگری مجموعه‌ای از آزمایش‌های پزشکی است که اگر پاسخ آن منفی باشد، فرد سالم تشخیص داده می‌شود. با این وجود، اگر پاسخ تست غربالگری مثبت باشد، به معنی این نیست که فرد مبتلا به سرطان است. در صورت مثبت بودن تست غربالگری، لازم است فرد آزمایش‌های تکمیلی انجام دهد.
نکته مهمی که در درمان سرطان وجود دارد، تشخیص به‌موقع آن است. تشخیص به‌موقع سرطان می‌تواند میزان مرگ‌و‌میر ناشی از آن را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. با این وجود، در بسیاری از موارد، سرطان در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود. از انواع روش‌های تشخیصی سرطان می‌توان تست‌های بالینی، تست‌های آزمایشگاهی، تصویربرداری و نمونه‌برداری را نام برد.
چه زمانی سرطان در بدن پخش می‌شود؟
در مراحل پیشرفته سرطان، ممکن است سلول سرطانی از منشا خود توسط سیستم گردش خون یا سیستم‌های لنفاوی و یا انتقال مستقیم به بافت‌های مجاور در بدن انتشار یابد. به این حالت «سرطان متاستاتیک» و به توده ایجادشده در عضو جدید، متاستاز گفته می‌شود.
برای مثال سلول‌های سرطان ریه می‌توانند از طریق گردش خون به کبد منتقل شده و یک توده متشکل از سلول‌های سرطانی ریه در کبد ایجاد کنند. این توده می‌تواند باعث تخریب سلول‌های طبیعی کبد شده و در فعالیت کبد اختلال ایجاد کند.
درمان سرطان متاستاتیک بسیار مشکل‌تر و پیچیدهتر از درمان سرطانی است که به عضو ابتدایی محدود است.
مراحل پیشرفت سرطان (Staging)
ممکن است شنیده باشیم که سرطان از هنگام شروع به چه اندازه پیشرفت کرده است. به این موضوع مرحله یا استیج سرطان گفته می‌شود.
گاهی می‌شنویم که سرطان در مرحله یک یا دو قرار دارد. دانستن مرحله پیشرفت سرطان به پزشک کمک می‌کند تا تشخیص دهد کدام نوع درمان بهترین گزینه خواهد بود.
به عنوان یک قانون کلی، هر چه عدد مرحله پایینتر باشد، یعنی سرطان کمتر رشد کرده است. مرحله چهارم بالاترین و آخرین مرحله از نظر گسترش و پیشرفت سرطان است.
در صورتی که مبتلا به سرطان هستیم لازم است از پزشک خود درباره مرحله یا پیشرفت سرطان خود بپرسیم.
علت بیماری
هر چیزی ممکن است علت تبدیل سلول های طبیعی بدن به سلول های غیرطبیعی شود. عوامل زیادی هستند که می توانند باعث ناهنجاری سلولی شده و تبدیل به سرطان شوند. برخی از علل سرطان ممکن است ناشناخته باقی بمانند، اما علل شناخته شده ای مانند عوامل محیطی یا سبک زندگی ممکن است منجر به سرطان شوند. ممکن است برخی از این علت ها تحت تأثیر آرایش ژنتیکی فرد قرار بگیرند. گاهی ترکیبی از این علت ها منجر به بروز سرطان می شوند. اگر چه تعیین علت اولیه سرطان دشوار یا غیرممکن به نظر می رسد، اما تحقیقات انجام شده تعدادی از عوامل که به تنهایی یا با هماهنگی با سایر عوامل منجر به سرطان می شوند را شناسایی کرده است. در لیست زیر، برخی از علت های عمده سرطان برشمرده شده است:
قرار گرفتن در معرض ترکیبات شیمیایی یا سمی: بنزن، آزبست، نیکل، کادمیوم، وینیل کلرید، بنزیدین، دود توتون و تنباکو یا سیگار (حاوی حداقل ۶۶ نوع ماده شیمیایی سرطان زا و سموم شناخته شده بالقوه) و آفلاتوکسین.
پرتوهای یونیزه کننده: اورانیوم، رادون، اشعه ماوراء بنفش نور خورشید، پرتوهای آلفا، بتا و گاما و منابع تابش اشعه ایکس
پاتوژن ها: HPV، EBV یا ویروس اپشتین بار، ویروس های هپاتیت B و C، ویروس سارکوم کاپوسی(KSHV)، شیستوسوما، هلیکوباکتر پیلوری و …
ژنتیک: تعدای از سرطان های خاص با ژن های انسانی مرتبط می باشند، از قبیل: پستان، تخمدان، کولورکتال، پورستات، پوست و ملانوما. البته بحث ژنتیک در این راستا بسیار گسترده است و در این مطلب نمی گنجد.
نکته حائز اهمیت این است که اکثر افراد دارای فاکتورهای خطر ابتلا به سرطان هستند و در طول عمر خود در معرض مواد سرطان زا قرار می گیرند، اما افراد زیادی به سرطان مبتلا نمی شوند. علاوه بر این، بسیاری از افراد ژن های مرتبط با سرطان دارند، اما ممکن است به این بیماری مبتلا نشوند. چرا؟ هنوز جواب قانع کننده ای برای این سوال پیدا نشده، اما قطعاً هر چه مواجهه فرد با عوامل سرطان زا بیشتر باشد، احتمال ابتلا به سرطان بیشتر می شود. حتی افراد با زمینه های ژنتیکی نیز ممکن است به علت عدم وجود محرک کافی برای عملکرد ژنها، به این بیماری مبتلا نشوند. همچنین، ممکن است برخی افراد از سیستم ایمنی قوی برخوردار باشند که سلول های سرطانی موجود یا بالقوه را کنترل می کنند یا از بین می برند. شواهدی وجود دارد که نشان می دهد رژیم غذایی نقش مهمی را در رابطه با سیستم ایمنی بدن برای جلوگیری از رشد سلول های سرطانی ایفا می نماید. همچنین، عوامل دیگری مانند چاقی، ورزش نکردن، التهاب مزمن و هورمون ها می توانند نقش مهمی در ابتلا به سرطان داشته باشند.
ماده سرطان‌زا یا کارسینوژن به ماده‌ای گفته می‌شود که روند تغییرات سلولی از سلول عادی به سلول سرطانی را تسهیل می‌کند.
عوامل کلی که در ایجاد سرطان نقش دارند، عبارتند از:
سابقه خانوادگی سرطان (نقش ژنتیک)
استعمال دخانیات
اضافه وزن
مصرف الکل
وجود برخی بیماری‌های ویروسی مانند هپاتیت ب و اچ پی وی (HPV)
نزدیکی به مواد شیمیایی مانند بنزن، آزبست، آرسنیک و بسیاری مواد شیمیایی دیگر،
قرار گرفتن مداوم در معرض انواع اشعه‌ها مانند اشعه رادیواکتیو و نور خورشید
هورمون‌ها، مانند استروژن
انواع سرطان
بیش از ۲۰۰ نوع سرطان وجود دارد که بر اساس ارگان یا بافتی که درگیر شده، نامگذاری شده اند. به عنوان مثال، سرطان ریه از سلول های ریه شروع می شود و سرطان مغز از سلول های مغز. دسته بندی کلی سرطان ها شامل موارد زیر می شود:
کارسینوما: نوعی از سرطان است که در پوست یا بافت هایی که اندام های داخلی را پوشانده اند، آغاز می شود – “پوست، ریه، روده بزرگ، لوزالمعده، سرطان تخمدان”
سارکوما: نوعی از سرطان است که از استخوان، غضروف، چربی، عضله، رگ های خونی یا سایر بافت های مرتبط شروع می شود.
لوسمیا: این نوع سرطان از بافت های خون ساز مانند مغز استخوان شروع شده و باعث می شود تعداد زیادی سلول خونی غیرطبیعی تولید شده و وارد خون شود.
لنفوم: لنفوم سرطانی است که در لنفوسیت ها (سلول های T یا B) شروع می شود. اینها گلبول های سفید خون هستند که بخشی از سیستم ایمنی بدن محسوب می شوند و با بیماری به مبارزه می پردازند. در سرطان لنفوم، لنفوسیت های غیرطبیعی در غدد لنفاوی و رگ های لنفاوی و دیگر بخش های بدن ایجاد می شوند.
ملانوما: سرطانی است که در سلول هایی که تبدیل به ملانوسیت می شوند، شروع می شود. ملانوسیت ها، سلول های اختصاصی ساخت ملانین هستند. اغلب ملانوماها روی پوست شکل می گیرند، اما می توانند در سایر بافت ها مانند چشم نیز ایجاد شوند.
سرطان سیستم عصبی مرکزی: این نوع سرطان در مغز یا نخاع شروع می شود.
پیشگیری و تشخیص بیماری
در حال حاضر با پیشرفت‌های چشمگیر علم پزشکی، بعضی از انواع سرطان‌ها قابل پیشگیری کامل هستند. سرطان دهانه رحم و سرطان کبد دو نوع سرطانی هستند که عامل آنها یک ویروس شناخته شده است و واکسیناسیون به‌موقع علیه این ویروس‌ها می‌تواند خطر ایجاد این نوع سرطان را به میزان چشمگیری کاهش دهد.
همه‌ی ما خبر‌های متناقضی در مورد پیشگیری از سرطان شنیده‌ایم. گاهی اوقات مورد خاصی که در یک مطالعه برای پیشگیری از سرطان توصیه شده است، در مطالعه دیگر رد می‌شود.
دانسته‌های ما در رابطه با پیشگیری از سرطان، هنوز در حال تکامل است. با این‌حال، این موضوع به‌خوبی پذیرفته‌شده است که خطر ابتلای هر فرد به سرطان، تحت تأثیر سبک زندگی او قرار دارد.
بنابراین، باید بدانیم که برای پیشگیری از سرطان، تغییرات ساده در سبک زندگی می‌تواند تفاوت‌های چشمگیری ایجاد کند. نکاتی که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود، نقش مهمی در پیشگیری از سرطان دارند.
پرهیز از دخانیات
استفاده از هر نوع دخانیات، ما را در مسیر برخورد با سرطان قرار می‌دهد. سیگار با انواع مختلف سرطان ازجمله سرطان ریه، دهان، گلو، حنجره، پانکراس، مثانه، دهانه رحم و کلیه مرتبط است. جویدن تنباکو هم با سرطان حفره دهان و پانکراس مرتبط است. حتی اگر از دخانیات استفاده نکنیم، قرار گرفتن در معرض دود سیگار می‌تواند خطر ابتلا به سرطان ریه را افزایش دهد.
پرهیز از دخانیات، یا تصمیم به قطع مصرف آنها، بخش مهمی از پیشگیری از سرطان است. برای ترک مصرف دخانیات، می‌توانیم از پزشک خود در مورد محصولات و سایر راهکارهای ترک سیگار کمک بگیریم.
داشتن رژیم غذایی سالم
اگرچه داشتن رژیم غذایی سالم، به‌تنهایی عدم ابتلا به سرطان را تضمین نمی‌کند، اما می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. برای این منظور بهتر است نکات زیر را رعایت کنیم:
میوه و سبزی‌های فراوان مصرف کنیم. رژیم غذایی خود را بر پایه‌ی میوه‌ها، سبزی‌ها و سایر مواد غذایی از منابع گیاهی، مانند غلات کامل و حبوبات، قرار دهیم.
وزن خود را در محدوده‌ی سالم حفظ کنیم. با مصرف کمتر غذاهای پرکالری، ازجمله کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده و چربی‌های حیوانی، وعده‌های غذایی سبک‌تری داشته باشیم.
کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده یا ساده شامل قندها و غلاتی هستند که تمام سبوس، فیبر و مواد مغذی آنها حذف‌شده است؛ مانند نان سفید، شیرینی‌ها، آرد سفید، برنج سفید، دسرهای شیرین. این خوراکی‌ها به‌سرعت هضم شده و باعث افزایش ناسالم سطح قند خون می‌شوند.
الکل مصرف نکنیم. خطر ابتلا به انواع سرطان، ازجمله سرطان پستان، روده بزرگ (کولون)، ریه، کلیه و کبد، با مقدار و مدت زمانی که به‌صورت مداوم الکل مصرف کرده‌ایم، افزایش می‌یابد.
مصرف گوشت‌های فرآوری‌شده را محدود کنیم. گزارش آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (آژانس سرطان سازمان جهانی بهداشت)، نشان داده است که مصرف مقادیر زیاد گوشت‌های فرآوری‌شده می‌تواند خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان را افزایش دهد.
رژیم غذایی مدیترانه‌ای به همراه روغن زیتون بکر و آجیل در خانم‌ها، می‌تواند خطر ابتلا به سرطان پستان را در آنها کاهش دهد. رژیم غذایی مدیترانه‌ای بیشتر بر روی غذاهای گیاهی مانند میوه‌ها و سبزی‌ها، غلات کامل، حبوبات و آجیل تمرکز دارد. در این رژیم غذایی، چربی‌های سالم، مانند روغن زیتون، جایگزین کره و ماهی، جایگزین گوشت قرمز می‌شود.
داشتن وزن مناسب و فعالیت فیزیکی
حفظ وزن مناسب می‌تواند خطر ابتلا به انواع سرطان ازجمله سرطان پستان، پروستات، ریه، روده بزرگ و کلیه را کاهش دهد.
فعالیت جسمی نیز اهمیت زیادی دارد. علاوه بر کمک به کنترل وزن، فعالیت بدنی به‌تنهایی ممکن است خطر ابتلا به سرطان پستان و سرطان روده بزرگ را کاهش دهد.
فعالیت جسمی به هر میزان، ازنظر سلامتی، مفید است. اما برای به دست آوردن مزایای قابل‌توجه سلامتی، باید سعی کنیم حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته فعالیت هوازی متوسط یا ۷۵ دقیقه در هفته فعالیت هوازی شدید داشته باشیم. همچنین می‌توانیم ترکیبی از فعالیت‌های متوسط و شدید را در نظر بگیریم. حداقل ۳۰ دقیقه فعالیت بدنی را به‌عنوان یک هدف کلی در برنامه‌ی روزانه خود بگنجانیم و چه‌بهتر که بتوانیم این زمان را افزایش دهیم.
محافظت از خود در برابر نور خورشید
سرطان پوست یکی از شایع‌ترین و قابل پیشگیری‌ترین سرطان‌ها است. رعایت نکات زیر برای پیشگیری از این سرطان به ما کمک می‌کند:
پرهیز از قرار گرفتن در معرض آفتاب در زمان ظهر. باید از ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر که پرتوهای خورشید بیشترین شدت خود را دارند، از نور خورشید دوری کنیم.
در سایه بمانیم. زمانی که بیرون از منزل هستیم، تا حد امکان در سایه بمانیم. استفاده از عینک آفتابی و کلاه لبه پهن نیز کمک‌کننده است.
قسمت‌هایی از بدن که در معرض تابش آفتاب هستند را بپوشانیم. از لباس‌هایی استفاده کنیم که تا حد امکان پوستمان را بپوشاند. بهتر است از رنگ‌هایی استفاده کنیم که بهتر تابش فرابنفش را منعکس می‌کنند، مثلاً رنگ‌های روشن.
استفاده از کرم ضدآفتاب را جدی بگیریم. حتی در روزهای ابری از کرم ضد آفتاب با SPF حداقل ۳۰ استفاده کنیم. کرم ضدآفتاب را به میزان کافی بر روی تمامی قسمت‌هایی از بدن که در معرض آفتاب قرار می‌گیرد، بمالیم و هر دو ساعت یک‌بار آن را تمدید کنیم. درصورتی‌که شنا کردیم یا تعریق داریم در فواصل زمانی کوتاه‌تر از کرم دوباره استفاده کنیم.
از لامپ‌های برنزه کننده (سولاریوم) دوری کنیم. استفاده از این وسایل به اندازه نور طبیعی خورشید مضر هستند.
واکسینه شدن
محافظت در برابر برخی عفونت‌های ویروسی نیز راهی برای پیشگیری از سرطان است. با پزشک خود در مورد واکسیناسیون در موارد زیر مشورت کنیم:
هپاتیت B: این نوع از هپاتیت می‌تواند خطر ابتلا به سرطان کبد را افزایش دهد.
ویروس پاپیلومای انسانی(HPV): یک ویروس مقاربتی است که می‌تواند منجر به سرطان دهانه رحم و سایر سرطان‌های دستگاه تناسلی و همچنین سرطان در ناحیه سر و گردن شود.
